Nga Ilir MBORJA

Në çdo demokraci të vërtetë, ligji nuk është thjesht një akt juridik që përcakton rregulla dhe detyrime, por një kontratë e qartë, e kuptueshme dhe e barabartë për të gjithë. Në Shqipëri, për fat të keq, po konsolidohet një kulturë ligjore ku paqartësia dhe evazioni terminologjik nuk janë përjashtime, por rregulla. Ligjet dhe dokumentet shtetërore janë gjithnjë e më shpesh të mbushura me shprehje të mjegullta, të pamundura për t’u matur objektivisht dhe të hapura ndaj interpretimeve të ndryshme, shpesh në dëm të interesit publik.

Të ndalemi te rasti i Ligjit për huamarrjen shtetërore, ku vërehen një rrëmujë termash pa kufij. Ligji Nr. 9665, datë 18/12/2006, që ka për objekt huamarrjen dhe borxhin shtetëror, ofron një shembull ku termat hua, huamarrje, borxh, kredi dhe kredimarrje përdoren në mënyrë të ndërrueshme, pa përcaktime të qarta në dallimet mes tyre. Madje, në titull dhe në nenet e tij haset edhe forma e dyshimtë fonetike [huá], me theks tek a, duke lënë të hapur çështjen nëse është thjesht një variant i së njëjtës fjalë me atë që theksohet tek u, apo një koncept më vete. Kjo gjë vihet re ngaqë ka sjellë pasoja në normëzimin e drejtshkrimit të tyre.

Kur shquhen në rasat e zhdrejta (gjinore, dhanore dhe rrjedhore) varianti me theks tek zanorja a kërkon në fund ë (huasë), ndërsa varianti me theks tek zanorja u, jo. Kushtetuta e Shqipërisë, ky dokument i rëndësishëm, në mënyrë absurde, shpërfill kështu “Kushtetutën e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe”(?!)… Meshari i Gjon Buzukut, libri i botuar më 1555, mbetet vërtetë vepra më e hershme e njohur e shkruar në gjuhën shqipe, por, historianët e gjuhës, me koherencën shkrimore në 188 faqet e tij, argumentojnë bindshëm edhe shumë vite të tjera të hershmërisë së shkrimit shqip. Prandaj, edhe për këtë arsye, është e pafalshme mungesa e koherencës shkrimore në fjalën hua për një ligj të formuluar më 2006-n. Në mungesë të një fjalori zyrtar ligjor apo të një aneksi shpjegues, zbatuesit e ligjit dhe vetë palët e interesuara mbeten në mëshirën e leximeve të ndryshme të këtij ligji. Ky nuk është një problem teorik, por praktik, që ka potencialin të dëmtojë seriozisht marrëdhëniet financiare të Shqipërisë me partnerë të jashtëm, të çojë në konflikte gjyqësore dhe të rrisë perceptimin për pasiguri juridike. Në të vërtetë, rasti i ligjit për huamarrjen nuk është i vetmi. Ligjet shqiptare janë mbushur me shprehje që nuk kanë masa të qarta vlerësimi dhe që i hapin rrugë interpretimeve të dyfishta.

Formula të pa objektivizuara në legjislacionin shqiptar, sipër shembull, fraza “prova të mjaftueshme” përdoren në procedurën penale dhe administrative pa asnjë përcaktim se çfarë saktësisht përbën “mjatueshmëri”. Kjo i jep prokurorisë apo gjykatave mundësi që të vendosin subjektivisht se kur provohet diçka. Po ashtu, për frazën “shkelje të rënda”, të cilën e hasim në ligjet për shërbimin civil, sigurinë ushqimore, ambientin etj., është shumë e vështirë të sqarohet objektivisht se cilat janë “të rënda” dhe cilat janë “të lehta”, vetëm me rastin e vlerësimit (edhe këtu subjektiv) kur “sjell pasoja…”… Përderisa nuk ka njësi matëse për të peshuar sa (kg.) “e rëndë” është “shkelja”(?), vendimmarrja mbetet në dorën e autoriteteve të rastit.

Edhe togfjalëshi “dyshime të arsyeshme”, në shqip është korrekt vetëm gramatikisht. Përcaktori “të arsyeshme” përshtatet në gjini, numër dhe rasë me emërtesën “dyshime”, ndërsa në aspekt të sociolinguistikës, jo. Arsyeja është një koncept i pandashëm dhe, çdo përpjekje për të ndarë arsyeshmërinë më dysh, krijon një kontradiktë logjike: diçka, ose është, ose s’është e arsyeshme.

Gjithashtu, ky togfjalësh le të nënkuptohet edhe të kundërtën e tij: “dyshime të paarsyeshme”, i cili qëndron logjikisht… Veçse, këtu, pastaj gjendemi në fushë të problemeve të shëndetit mendor dhe, në vend të kësaj shprehjeje, mbase do të duhej të përdoreshin termat e mjekësisë: “halucinacione”, “paranojë”…

Ligji penal duhet të jetë i qartë dhe i saktë në formulimet e tij, veçanërisht kur bëhet fjalë për kufizimin e lirive individuale. Kur përdoret termi “dyshime të arsyeshme” pa asnjë përkufizim të asaj që është apo s’është “arsyeshmëri”…, mund të dilet në interpretime subjektive dhe abuzim të autoritetit. Ndoshta, në përputhje me parimin e logjikës juridike një formulim më i saktë mund të ishte “dyshime të bazuara në fakte”… Në politikën shqiptare, keqkuptimet gjuhësore dhe interpretimet e pasakta ligjore kanë ndikuar në rrjedhën e vendimmarrjeve institucionale. Një rast emblematik ka qenë debati mbi ngritjen e një komisioni hetimor në Kuvendin e Shqipërisë në vitin 2007, ku opozita e atëhershme kërkonte hetimin mbi shkeljet e mundshme të Kryeministrit të asaj kohe. Në nenin 77, pika 2 të Kushtetutës, në të cilin flitet për ngritjen e një “komisioni hetimor” nga Kuvendi, kemi pasur rastin ku, përdorimi i nyjës së pashquar “një” është keqinterpretuar si numëror që përjashton ngritjen e dy apo disa komisioneve për të njëjtën çështje edhe kur numrat e deputetëve (35) e mundësojnë atë.

Opozita u gjend e befasuar kur mësoi për ngritjen më parë të një komisioni të tillë nga vetë shumica.

“… Ne propozuam ngritjen e një komisioni hetimor dhe ne e miratuam në seancë ngritjen e një komisioni hetimor, ku përfshihej edhe pasuria e Kryeministrit… Dhe ne ftuam opozitën të merrte pjesë në këtë komision dhe, nëse kishte dëshirë të merrej ajo, përfaqësuesit e saj në komision të merreshin vetëm me pasurinë e Kryeministrit…, nëse kishin merak vetëm për atë…” – deklaronte kryetari i grupit kuvendor të shumicës. Pavarësisht kësaj kërkese, shumica parlamentare miratoi një komision me objekt më të gjerë, çka u interpretua si një manovër e saj për të kontrolluar procesin hetimor, pasi propozuesi merrte edhe kryesimin e grupit hetimor… Në këtë problem gjuhësor që u shfaq në interpretimin e Kushtetutës u përfshi Kryetarja e Kuvendit, e cila deklaroi se “lejohej ngritja vetëm e një komisioni hetimor për një çështje”. Ky pretendim i saj solli pështjellim e akuza të ndërsjellta vetëm me ngjyresa politike. Deputetët opozitarë u gjendën të papërgatitur për të kundërshtuar këtë lexim, edhe pse fjala një në atë kontekst nuk kishte funksion numerik, por shërbente si nyje joshquese (psh: Ishte një ditë e bukur.).

Ky keqinterpretim ndikoi në trajtimin parlamentar të çështjes, e cila, për të ftilluar këtë konfuzion që vinte për shkak të mungesës së një kulture elementare gjuhësore, ia dërgoi për shqyrtim “Gjykatës Kushtetuese”. Gjykata Kushtetuese e shqyrtoi çështjen dhe konstatoi shkelje në vendimet e Kuvendit, duke argumentuar se, pakica parlamentare kishte të drejtën e ngritjes së një komisioni hetimor… Megjithatë, vendimi i saj përmbante një formulim të paqartë, duke përcaktuar si kusht për nisjen e hetimit “mjaftueshmërinë e provave dhe dyshimeve”. Kjo frazë la hapësirë për interpretim subjektiv nga ana e shumicës, e cila e zhvlerësoi plotësisht vendimin dhe ruajti kontrollin mbi procesin. Ky rast nxori në pah rëndësinë e koncepteve gjuhësore në dokumentet ligjore, pa të cilat nuk mund të bëhet interpretimin i saktë i tyre. Keqkuptimi gramatikor për nyjën joshquese një dhe, më pas, formulimi i vendimit të Gjykatës Kushtetuese me frazën asgjësuese “pakica duhet të sjellë prova të mjaftueshme”) la shteg për subjektivizëm dhe, duke ndikuar drejtpërsëdrejti në mekanizmat demokratikë të vendit, ndryshoi rrjedhën e vendimeve politike dhe juridike. Ky nuk është një rast i izoluar, por një shembull domethënës se si përkufizimet ligjore dhe mënyra e interpretimit të tyre mbeten një sfidë për të garantuar funksionimin e drejtë të institucioneve.

Ndaj, trajtimi i këtyre çështjeve me seriozitet dhe saktësi gjuhësore mbetet një domosdoshmëri për zhvillimin e një sistemi ligjor të drejtë e të paanshëm. Një ligj që nuk kuptohet nga qytetarët dhe që u lë hapësirë pa fund interpretimeve subjektive, nuk është ligj, por një mjet pushteti i maskuar si rregull. Koha është tani që t’i japim fund kësaj kulture ligjvënieje të paqartë dhe ta kthejmë ligjin në një akt të qartë, të kuptueshëm dhe të barabartë për të gjithë. Për të eliminuar të gjitha formulat e paqarta dhe për të përcaktuar masa të matshme dhe të verifikueshme, më parë duhet bërë rishikimi i legjislacionit ekzistues. Për këtë, mendoj se është emergjente që Qeveria dhe Kuvendi të miratojnë një Fjalor Zyrtar të Terminologjisë Ligjore Shqipe, të hartuar nga ekspertë të gjuhësisë dhe jurisprudencës. Hartimi i një udhëzuesi për gjyqtarët dhe administratën në formën e një manuali praktik për të zbatuar standarde të barabarta në të gjitha rastet, sidomos për termat më problematikë si “mjaftueshmëri”, “e rëndë”, “arsyeshmëri”…

Trajnime të posaçme përmes gjuhëtarëve për rikualifikimin terminologjik, me qëllim kuptimin dhe zbatimin e terminologjinë në mënyrë të standardizuar për juristët, administratorët, punonjësit e shërbimit publik, janë mëse të domosdoshme.

Gjithashtu, nuk do të ishte aspak e tepruar krijimi i një enti të përhershëm për terminologjinë juridike me një trupë të pavarur që mbikëqyr dhe certifikon përdorimin korrekt të terminologjisë në të gjitha aktet ligjore dhe nënligjore. Shembuj ndërkombëtarë për t’u marrë si model ka plot: Black’s Law Dictionary (SHBA,2019), fjalori më i përdorur i terminologjisë ligjore në anglisht, Council of Europe – Legal Terminology Guidelines, 2004, për standardizimin terminologjik në shtetet anëtare, Acquis Communautaire i Bashkimit Evropian, që garanton harmoni terminologjike në të gjitha gjuhët e BE-së, 2010.

Dhe në fund, por jo për nga rëndësia, vendosja e lëndës së Gjuhës Shqipe në fakultetet e Drejtësisë dhe e specialitetit të Jurilinguistikës si lëndë me zgjedhje në fakultetet Filologjike pranë universiteteve tona, do të ishte shpresëdhënëse për një Shqipëri që të funksionojë si shtet i së drejtës dhe, për këtë, duhet të fillojmë nga themeli, nga gjuha e ligjit.