Nga Klodi SRALLA
Këndvështrimi klasik për Botën që na rrethon është një këndveshtrim determinist, i formuluar tre shkuj më parë, që nga koha e Galile-Njutonit. Mekanika klasike e ndërtuar prej tyre na thotë që, nëse njohim vendndodhjen dhe shpejtësinë e një ‘objekti’ në një moment të caktuar të kohës dhe gjithashtu forcat që veprojnë mbi të, ne jemi në gjendje, me saktësi të plotë matematike, të përcaktojmë vendndodhjen dhe shpejtësinë e tij në çdo moment të mëpasshëm të kohës. Pra parashikimi ynë i të ardhmes të lëvizjes të objektit është i plotë, ose me gjuhën e probabilitetit, ai është me probabilitet P=1 (ngjarje e sigurt).
Kështu p.sh. nëse një gur e hedhim sado here, me të njëjtën shpejtësi fillestare dhe nën të njëjtin kënd me horizontin, me kushtin që forca që vepron mbi të të jetë e njëjta (graviteti dhe rezistenca e ajrit), trajektoret e trupit do të jenë përhere të njëjta, identike. Kushte fillestare të njëjta, prodhojnë pasoja të njëjta.
Ky këndvështrim për Botën, i menduar që ajo përbëhet vetëm prej grimcash të natyrës mekanike (njutoniane), passolli të menduarit që Bota ku jetojmë është deterministe, e paracaktuar rigorozisht, dhe për pasojë ne mund t’a njohim të ardhmen e saj, pra t’a parashikojmë plotësisht. Në filozofi ky njihet si “Determinizmi laplasian”, për nder të Laplasit që e formuloi atë për herë të parë në gjuhën filozofike: – Më jep të “Tashmen” (si je) dhe forcat lëvizëse dhe të të them të “Ardhmen”! (si do të jesh).
Determinizmi ngjalli besim dhe siguri se Bota ku jetojmë mund të njihet dhe parashikohet plotësisht, pra, për pasojë edhe mund të kontrollohet. Në këtë rrugë eci edhe Marksizmi, duke zëvendësuar, si objekt njohje, Shoqërinë njerezore me Natyrën.
Fillimshekulli i 20-të e përmbysi këtë këndveshtrim klasik mbi Botën, kur fizikanët filluan të studiojne Atomin dhe përbërësit e tij, pra Mikrobotën. Një Mekanikë e re i zuri vendin asaj të vjetrës – kjo ishte Mekanika Kuantike.
Besoj u kujtohet nga vitet e shkollës eksperimenti i famshëm me “dy çarrjet” (double slit). Elektronet (fotonet) e nisura nga i njëjti vend (burimi) nuk përfunduan tek i njëjti vend (ekrani) siç duhej të ndodhte nëse ato (elektronet, fotonet) do të ishin grimca klasike njutoniane. Përkundrazi në ekran u shfaq tabloja e interferencës, karakteristike për valët, me brezat e saj të shndritshëm dhe të errët. Si ishte e mundur që ‘grimca’ kalon njëheresh edhe tek njëra edhe tek tjetra çarrje? Kjo dukej paradoksale, por ishte fakt!.
Sipas Mekanikës kuantike ekziston një probabilitet (mundësi) e caktuar që një elektron i caktuar të mbërijë në një vend të caktuar, probabilitet i ndryshëm nga ai i një elektroni tjetër që ka dalë nga i njëjti burim dhe, sipas pikpamjes klasike, duhet të përfundonte në të njëjtin vend të ekranit, si shoku i tij. Kjo është një sjellje që mendja jonë, e formuar në mjedisin makroskopik, e ka të vështirë t’a pranojë si një gjë të logjikshme. Biles, për këndvështrimin kuantik, vendndodhja dhe shpejtësia e çdo mikro objekti nuk mund të njihet me saktësi në të njëjten kohë (Parimi i papërcaktueshmërisë i Heisemberg-ut). Pse ndodh kështu?
Kjo ndodh sepse ne i mendojmë elektronet apo grimcat e tjera elementare të Mikrobotës si ‘bila’ të vogla bilardoje që, në çdo moment kohe, ndodhen në një vend të caktuar dhe kanë një shpejtësi të caktuar. Por nuk është kështu. Mikrogrimca nuk është bilë bilardoje në kuptimin klasik të fjalës, ajo ka edhe veti valore dhe sillet si valë, duke mos qënë as valë në kuptimin klasik të fjalës.
Atëhere çfarë është?
Është ‘diçka’ e një natyre krejt tjetër, qe nuk ka të ngjashëm me objektet që na rrethojnë në Botën tonë ku jetojmë, por që përafrohet edhe me sjelljen e grimcës, edhe me sjelljen e valës klasike, në vartësi të eksperimentit që kryejmë. Mikrobota nuk mund të “vizualizohet”, pra të shihet me sy, të dëgjohet me veshë, të preket me duar apo të shijohet me gjuhë, siç ndodh me objektet e Makrobotës. Mikrogrimcat janë “objekte” sui generis. Makanika kuantike na mundëson vetëm të llogaritim probabilitetin që një elektron, p.sh. (nëse e shohim si grimcë), të ndodhet në një vend të caktuar. Pra Mekanika kuantike na thotë që në Natyrë ka një papërcaktueshmëri që buron jo nga pamundësitë tona për të ndërtuar aparate matse të sakta, por kjo papërcaktueshmëri buron nga vetë natyra inerente (e brendëshme) e vetë ‘objekteve’ të Mikrobotës.
Meqenëse lënda është e përbërë nga atome dhe molekula do të duhet të presim që edhe objektet makroskopike (të botës që na rrethon) t’i nënshtrohen probabilitetit dhe jo determinizmit klasik. P.sh. duhet të këtë një probabilitet të caktuar (ndonse shumë të vogël) që, një gur i hedhur me një shpejtësi dhe kënd të caktuar të përshkojë rigorozisht të njëjtën trajektore. Faktikisht kështu ndodh, por ky probabilitet, në rastin e makrotrupave është aq afër njëshit (ngjarje e sigurt) sa që për Makrobotën ligjet klasike deterministe japin një rezultat mjaft të mirë, që përputhet me matjet tona.
Arsya pse trupat makroskopike sillen në përputhje me ligjet klasike i dedikohet numrit shumë të madh të mikrogrimcave prej të cilave është i përbërë çdo makrotrup. Kur një numur i madh objektesh janë të pranishme në një situatë statistikore, atëhere devijimet nga mesatarja janë të papërfillshme. Është konfigurimi mesatar i një numri jashtëzakonisht të madh atomesh dhe molekulash ai që i bën ligjet klasike të duken si deterministe. Ata janë probabilistike, por me shkallë shumë të lartë probabiliteti (afër njëshit). Në këtë këndvështrim Mekanika klasike është një rast limit i Mekanikës kuantike, kur numri i molekulave prej të cilave përbëhen makrotrupat, është shumë i madh. Kur ky numur zvogëlohet, kur kemi të bëjmë me grimcat elemetare, devijimi nga ligjet klasike është i dukshëm dhe këtu vlejnë ligjet probabilistike të Mekanikës kuantike.
Por çfarë janë në të vërtetë “mikrogrimcat” e Mikrobotës (elektronet, protonet, neuronet, kuarket, fotonet…)? Kjo pyetje më solli ndërment vite të shkuara në një shkollë fshati, kur një nxënës e pyeti mësuesin e tij të Gjeografisë se çfarë ishte “banania”, që ai e përmendi gjatë orës të mësimit. Mësuesi u zu ngushtë, se as ai nuk kishte parë banane më parë, pale provuar që s’bëhej fjalë. Po ja – filloi t’i shpjegojë nxënësit – ka formën e kastravecit, ka ngjyrë të verdhë, i hiqet lëkura para se t’a hamë, pra, i shkreti mësues, përpiqej të gjente objekte që nxënësi i kishte parë dhe, përmes tyre, të bënte krahasimin. Po shija? – pyeti dikush. Askush nuk dinte të thoshte pa e provuar!
Fizika operon gjithmonë me modele dhe pyetja “çfarë është grimca?” duhet formuluar disi ndryshe: – Si sillet ajo?
Kur ne flasim për elektronin ose fotonin, ‘objekte’ që s’kanë të ngjashëm në realitetin tonë makroskopik, gjithmonë përdorim modele makro, prandaj nuk duhet të çuditemi kur eksperimenti na tregon se sjelljet e tyre janë të ndryshme nga ajo e makrotrupave, bile kjo sjellje ne na duket e çuditshme, e pallogjikshme, shpesh absurde. Përshkrimi ynë klasik i sjelljes të makrotrupave, në kuadrin e Hapësirë-Kohës, nuk është i vlefshëm në Mikrobotë, por ne nuk kemi si ia bëjmë ndryshe. Ato janë grimca sui genëeris, të pangjashme me objektet tona të makrobotës, për të cilat nuk ka kuptim as trajektorja, as vëndodhja dhe sa shpejtësia e Fizikës klasike.
Aty rreth viteve ‘30-të të shekullit të kaluar, u hap një debat historik midis Nils Bohr-it, që mbronte interpretimin probabilistik të Mekanikës kuantike (shkolla e Copenhagenit) dhe Albert Ajnshtajnit, që besonte tek determinizmi klasik. Ka mbetur lapidare thënia e tij: – Nuk besoj se Zoti luan me Botën me zare!
Sot është pranuar gjerësisht që Mendja jonë duhet modifikuar (përshtatur) sipas Realitetit dhe jo e kundërta. Ky është një mësim universal filozofik që duhet t’ia dimë për nder Fizikës moderne kuantike.
